To zależy. Ważne jest, by pamiętać, że nie powinno się używać tych słów zamiennie, przede wszystkim ucząc innych: uwaga nauczyciele i rodzice!
W języku codziennym przyjęło się stosowanie słowa raz jako synonimu słowa jeden, a internetowych źródłach (Wikipedia, SJP) można znaleźć informacje, że te słowa są jednoznaczne.
Czy na pewno tak jest?
Chociaż nie można tego nazwać błędem, jest to moim zdaniem pewne zaniedbanie.
Najważniejsza różnica między tymi słowami jest taka, że raz nie powinno się używać przy liczeniu, bo to może być mylące.
Przykład:
- ile samochodów stoi na ulicy?
- raz, dwa, trzy… szesnaście.
Finalnie wychodzi dobrze, osiągnęliśmy cel i mamy liczbę samochodów. Jednak co by było, gdyby był jeden samochód? Wtedy odliczanie od razu zaczęlibyśmy od jeden. Po co to zamieszanie?
Dla dzieci i osób uczących się języka polskiego jako obcego może to być mylące, bo przecież naturalne będzie dla nich powiedzenie:
- na ulicy stoi raz niebieski samochód.
Warto też zauważyć, że ta subtelna różnica między raz a jeden może mieć znaczenie w kontekście precyzji językowej. W sytuacjach, gdzie liczy się dokładność, na przykład w instrukcjach, przepisach czy dokumentacji technicznej, użycie jeden jest niezbędne. Wyobraźmy sobie przepis, w którym autor pisze: „Dodaj raz łyżkę cukru”. Czy to oznacza jedną łyżkę, czy może czynność dodania cukru, którą należy powtórzyć? W takich przypadkach jeden eliminuje dwuznaczność. Z kolei raz doskonale sprawdza się w wyrażeniach idiomatycznych i zwrotach, które weszły do potocznego języka, nadając mu koloryt i naturalność. Dlatego, choć w codziennej komunikacji często pomijamy tę różnicę, świadome jej stosowanie wzbogaca naszą umiejętność posługiwania się językiem polskim.
KIedy używamy wyłącznie jeden:
Licząc przedmioty:
- ile ptaków siedzi na drzewie?
- Jeden, dwa, trzy, cztery! Na drzewie siedzą cztery ptaki.
KIedy używamy wyłącznie raz:
Odliczając – zaczynamy nim różne sekwencje, zwłaszcza w ruchu i muzyce:
- „Raz, dwa, trzy – start!”
- „Maszerujemy: raz, dwa, raz, dwa!”
Podając liczbę powtórzeń – raz oznacza pojedyncze wykonanie jakiejś czynności:
- „Powiedz to jeszcze raz.”
- „Byłem tam raz, ale chętnie wrócę.”
Pilnując tego, że od jeden zaczynamy liczenie unikniemy zamieszania.
Można zapamiętać sobie zależność:
Jeden należy do matematyki, a raz należy do rytmiki.